दशैं विशेष खबर: बडादशैं अष्टाङ्ग बलि र भगवतीलाई मनपर्ने विशेष वस्तुको महत्व

१४ असोज २०८२, काठमाडौं।

हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको महान् चाड बडादशैं नजिकिँदै गर्दा यसको धार्मिक महत्व र पूजा विधिबारे चासो बढेको छ। संस्कृति अध्येता कीर्तिनाथ मिश्रले दशैंमा हुने ‘बलि’ परम्परा र भगवतीलाई प्रसन्न पार्न चढाउने वस्तुहरूबारे विस्तृत व्याख्या गरेका छन्।

कीर्तिनाथ मिश्रका अनुसार, बडादशैं मनाउनुको आधार चण्डीको किताबको तेह्रौँ अध्यायमा रहेको छ। त्यस अध्यायमा भगवतीले शरद ऋतुमा बलिसहित तन्त्र विधान अनुसार पूजा गरे आफू सधैं प्रसन्न हुने आदेश दिएकी छिन्। महिषासुरलगायतका दानवको संहारपछि खुसी भएका देवता र मनुष्यलाई भगवतीले भविष्यमा पनि पूजा गर्ने आदेश दिएको विश्वास अहिलेसम्म निरन्तर रहँदै आएको छ।

घटस्थापना र जमराको महत्व

मिश्रले घटस्थापनामा भगवतीको आह्वानको विशेष महत्व हुने बताउँछन्। यसमा नौवटा कलश राख्ने वा एउटै कलशमा नौ देवीहरूको आवाहन गर्ने चलन छ। जमरा भगवतीलाई प्रिय वस्तु मानिने भएकाले अनिवार्य रूपमा प्रयोग गरिन्छ। जौंको जमरालाई औषधीय गुणयुक्त पनि मानिन्छ।

नवरात्र र नौ देवीको पूजा

नवरात्रका प्रत्येक दिन फरक-फरक देवीको पूजा हुने परम्परा छ।

पहिलो दिन: शैलेपुत्री

सातौँ दिन: कालरात्रि (महाकाली)

अष्टमीमा: महागौरी

नवमीमा: सिद्धिदात्री (त्रिपुरासुन्दरी)

दशमीमा सबै देवीहरूलाई समेटेर विसर्जन पूजा गर्ने चलन छ।

भगवतीलाई दिन अनुसार चढाउने प्रिय वस्तुहरू

दशैंका हरेक तिथिमा भगवतीलाई मनपर्ने फरक-फरक वस्तु चढाउने परम्परा छ: | तिथि | चढाउने वस्तु | | :— | :— | | घटस्थापना | घिउ | | दोस्रो दिन | सखर | | तेस्रो दिन | दूध | | अष्टमीमा | हलुवापुरी | | नवमीमा | खीर र लावा | | दशमीमा | कालो तिल |

अष्टाङ्ग बलि: सात्विक र तामसिक दुई विधि

पूजाको क्रममा अष्टाङ्ग बलि दिने चलन छ, जसलाई मुख्यतः दुई किसिमका पूजा विधिमा बुझिन्छ:

सात्विक पूजा: यसमा घिउ, मह, सख्खर, दही, दूध, पान, फलफूल, मिष्ठान्न चढाइन्छ। सात्विक विधिमा पशु–बलि आवश्यक पर्दैन र यसमा घिरौंला, मुला, अम्बा, केरा, कुबिन्डो जस्ता तरकारी तथा फलफूल चढाउने गरिन्छ।

तामसिक पूजा: यसमा माछा–मासु, राँगो, भेडा, हाँस, कुखुरा आदिको प्रयोग गरिन्छ। परम्परागत रूपमा आठ प्रकारका बलि मानिए पनि अहिले कानुनी र व्यावहारिक कारणले विशेष गरेर पञ्चबली (राँगो, बोका, भेडा, कुखुरा, हाँस) प्रचलनमा छ। प्रतीकात्मक रूपमा भटमास र नरिवललाई बोकाको प्रतिक तथा माछालाई जलचरको प्रतिनिधि मान्ने परम्परा पनि छ। काठमाडौं उपत्यकाका नेवार समुदायमा तन्त्र विधान अन्तर्गत पर्ने भएकाले तामसिक पूजा विधि नै बढी प्रचलित छ।

फूलपाती र टीकाको परम्परा

फूलपातीमा उखु, जमरा, धान, केराको पात, जटापुष्प आदि वस्तुहरू अनिवार्य मानिन्छन्। यसैगरी, नेपालमा दशैंका बेला रातो टीकाको साथै सेतो टीका पनि लगाउने चलन रहेको छ। मिश्रका अनुसार, यो कुरा इष्टदेवता अनुसार भिन्न हुने र आफूले मान्ने देवताको प्रिय वस्तु अनुसार टीका लगाइने गरेको हो।

मिश्रले नवरात्रको पूजा तोडफोड गर्न नहुने कडा मान्यता रहेको र तिथि लोप नभएसम्म सप्तमीमा सप्तमीकै, अष्टमीमा अष्टमीकै र नवमीमा नवमीकै पूजा गर्नुपर्नेमा जोड दिएका छन्। पूजाको मूल कर्म पहिले मैथिली ब्राह्मणले गर्ने चलन रहे पनि जयस्थिति मल्लको पालादेखि कर्मचार्य समुदायले पनि पूजा कर्म गर्ने परम्परा सुरु भएको उनको भनाइ छ।

For more: Kirtinath Mishra’s Dashain Puja 2082