हरिबोधिनी एकादशीको सामाजिक, वैज्ञानिक र सांस्कृतिक महत्व: चतुर्मास व्रतको समापन र तुलसी-दामोदर विवाह
१५ कात्तिक २०८२, काठमाडौं ।
हरेक एकादशीको आफ्नै महत्व भए पनि हरिबोधिनी एकादशीको विशेष स्थान छ। यसलाई ठूलो एकादशी पनि भनिन्छ र यो दिन चतुर्मास व्रतको अन्त्यको प्रतीक हो, जुन आषाढ शुक्ल एकादशीबाट सुरु भई कार्तिक शुक्ल एकादशीमा समापन हुन्छ।
डा. देवेन्द्र प्र पाठकका अनुसार यो पर्व सामाजिक र वैज्ञानिक दृष्टिकोणमा समेत अत्यन्त महत्वपूर्ण छ।
धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व
धार्मिक मान्यता अनुसार, भगवान विष्णु आषाढ शुक्ल एकादशीमा क्षीरसागरमा शयन (सुत्नु) गर्नुहुन्छ र कार्तिक शुक्ल एकादशीका दिन जागा (उठ्नु) हुनुहुन्छ। यस चार महिनाको अवधिलाई नै ‘चतुर्मास’ भनिन्छ, जुन बेला शुभ कार्यहरू गरिँदैन।
तुलसी-दामोदर विवाह
हरिबोधिनी एकादशीको दिन नारायण जागा भएपछि उहाँलाई विशेष धन्यवाद दिँदै तुलसी (बृन्दाको श्रापबाट घाँसका रुपमा उत्पत्ति भई तुलसीको रुपमा पूजित) सँग दामोदरको विवाह गरिन्छ। यसलाई नै तुलसी दामोदर विवाह वा हरिबोधिनी एकादशी भनिएको हो।
कर्म साक्षी
चतुर्मासभरि नारायण निदाएकाले कर्मको साक्षी नहुने विश्वास गरिन्छ, जसका कारण यो अवधिमा (विशेषगरी कात्तिक महिनामा) विवाह तथा अन्य मांगलिक कार्यहरू गरिँदैन।
वैज्ञानिक र शारीरिक महत्व
हरिबोधिनी एकादशीको महत्वलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणसँग पनि जोडिएको छ:
एघार इन्द्रियको शुद्धीकरण
मानव शरीर पाँच कर्म इन्द्रिय, पाँच ज्ञान इन्द्रिय र आत्मा गरी एघार वटा चिजको संयोजनबाट बनेको हुन्छ। एकादशीको व्रत एघार इन्द्रियलाई शुद्ध पार्नको लागि बस्ने चलन छ।
उत्तम व्रत
विभिन्न कारणले चतुर्मासभरि व्रत बस्न नसके पनि हरि शयनी एकादशी र हरिबोधिनी एकादशीका दिन अन्न नखाई, कन्दमूल मात्र खाएर वा निराहार व्रत बस्नु उत्तम मानिन्छ। विशेषगरी तुलसी दामोदर विवाह गरिने भएकाले यस दिन भोजन गरिँदैन।
विवाह र लगनको परम्परा
हरिबोधिनी एकादशीमा तुलसी र दामोदरको विवाह सम्पन्न भएपछि मात्र सर्वसाधारणका लागि विवाहको लगन खुल्ने परम्परा छ।
हवन र नुवागी
यो विवाहपछि मार्ग कृष्ण पञ्चमीसम्म नारायणको हवन हुन्छ। यस हवनमा नवअन्न (नयाँ अन्न) चढाएर नुवागी खाने चलन छ। यो कार्य सम्पन्न नभएसम्म खेतीपाती भित्र्याउने काम पनि पूरा नहुने विश्वास गरिन्छ।
अन्त्यमा
हरिबोधिनी एकादशी केवल धार्मिक पर्व मात्र नभई, एक सांस्कृतिक मान्यता हो जसले हामीलाई शारीरिक, मानसिक र चिन्तनले पवित्र बन्न अनुशासन सिकाउँछ। यो दिन नेपालको आध्यात्मिक र सामाजिक जीवनमा ठूलो उत्साह र महत्व बोकेर आउँछ।
For more: Haribodhani Ekadashi 2082
